Ik wilde het al heel lang, een blog schrijven over tijd en toezicht. Maar ik had er steeds de tijd niet voor… Wie deze redenering herkent moet vooral even doorlezen, wie niet ontmoet ik graag! Toezichthouden kost tijd: op basis van 20 jaar advieswerk met Raden van Toezicht in het onderwijs houd ik u graag enkele filosofische noties en praktische vragen voor over ‘tijd’ en hoe tijd en toezicht zich verhouden.
Al vroeg was ik geïnteresseerd in het begrip, het fenomeen tijd. Ik studeerde bij de VU af als godsdienstfilosoof op het verschijnsel tijd, geschiedenis, heden, verleden et cetera. Ik maakte een vergelijking tussen de traditioneel christelijk-Westerse opvatting en die van de Kyoto School van het Japanse Boeddhisme. Het gaat dan om:
- typen tijd (een lijn, een cirkel, een punt?)
- de vraag naar het begin van de geschiedenis (de Schepping? De Renaissance?) het middelpunt (Christus? De Verlichting?) en ‘einde der tijden’ of de geschiedenis (Fukuyama)
- het verschil tussen beleefde tijd (‘quality time’) en feitelijke of te meten tijd (de klok).
U kent wellicht de uitdrukking die Afrikanen tegen Europeanen zeggen: ‘jullie hebben de klok, maar wij hebben de tijd’. Ik sla dat soort bespiegelingen verder over.
Marcel L. Bos
Leven is tijd
Tijd is geen begrip, het is geen fenomeen, we ‘zijn’ ‘tijd’ zoals de filosoof Heidegger al in zijn hoofdwerk ‘Sein und Zeit’ liet zien. Ons leven is tijd. Tijd bestaat alleen als we leven. We leven tijd, we hebben geen tijd maar zijn een ‘lifetime’. Als ons leven ophoudt gaan we ‘uit de tijd’, zoals Herman Finkers ons ooit in een van zijn cabaretvoorstellingen voorhield.
Al twee decennia begeleid en adviseer ik bestuurders en toezichthouders bij het rollen-‘spel’ dat zij spelen. Bestuurders die full-time bezig zijn met de organisatie en hun toezichthouders die een keer of zes per zonnejaar een avond samenkomen om daar op toe te zien. Hoe speelt tijd daarin een rol?
Toezien - geen uur-prestatie
Nog een bekende uitdrukking: ‘geen tijd is eigenlijk: geen prioriteit’. Maar conventies verplichten ons misschien wel meer dan ons lief is, hoeveel klokuren u als toezichthouder besteedt aan het toezichtwerk. Zes vergaderingen, geen twaalf. Soms staat een schatting van de tijdsbesteding zelfs in het reglement of profiel.
Time is money
Het toezichthouden wordt niet per uur betaald. De Amerikaanse afkorting T.I.M. ‘time is money’ lijkt niet op te gaan voor toezichtswerk. Het ene jaar is het ‘druk’ als er bijvoorbeeld een nieuwe bestuurder moet worden geworven en dan maakt u veel uren, het andere jaar is het going concern. Er gaat maar 24 uur in een etmaal en veel toezichthouders hebben naast dit ‘vrijwilligerswerk’ ook nog een fulltime baan. Daarmee zijn de te besteden tijd, de verantwoordelijkheid en het prioriteren bij schaarse tijd niet onproblematisch… Tijd is een schaars goed, of filosofisch gezegd: het leven is eindig.
Moeten
Hoeveel tijd moet toezichthouden – even los van de eventuele honorering – ‘kosten’? Wie bepaalt de norm (‘dat wat moet’) als we een grenzeloze intrinsieke inzet even tussen haakjes zetten? De beroepsgroep? De VTOI-NVTK heeft in een handreiking wel wat benchmark onderzoek gedaan en komt dan op een x-aantal klokuren.
Willen
Hoeveel tijd wílt u aan het toezichtwerk besteden? Wanneer wordt het u teveel, wanneer is het doenlijk? Welke prioriteit geeft u het? Welke keuzes maakt u daarin? Onlangs wilde een Raad van Toezicht met spoed drie professionaliseringavonden inplannen. Het was januari, maar de eerste avond kon pas in juni georganiseerd worden met hulp van een eindeloze stroom van datumprikkers en vele uren werk door ons secretariaat. De overige twee zouden dan maar na de zomer moeten.
Kunnen, zullen, hoeven
Daarmee is ook de vraag gesteld hoeveel tijd kunt u aan het toezichthouden besteden. Wat stond er in de vacature? Wat werd u voorgespiegeld over de tijd die u eraan zou besteden? Of is – andersom -gezegd dat u er niet meer dan zoveel tijd aan zou hoeven besteden? Was de factor tijd (‘agenda-technische beschikbaarheid’) voor uzelf, of voor de Raad die een nieuw lid zocht, eigenlijk een selectiecriterium? Wat was het diepst leidende motief om te solliciteren, plat geslagen: de eigen eer en een extra op uw CV of het leveren van een bijdrage vanuit een realistische beschikbaarheid en idealistische betrokkenheid?
Pensionado’s met tijd
Terug naar de praktische conventies: sommige raden vergaderen vijf keer per jaar, anderen zeven tot acht keer, los van de ontmoetingen met de medezeggenschap, de accountant, directeuren, werkbezoeken, themabijeenkomsten scholing, et cetera. Meestal gaat het dan om een avond, want overdag zijn er ‘belangrijkere’ zaken zoals de reguliere baan. We zien in de praktijk heel wat pensionado’s in raden van toezicht. Niet zelden zijn zij de voorzitter. Zij hebben veel levenservaring opgedaan, hoeven zich minder te laten gelden en hebben in deze levensfase ‘meer tijd’. Maar ze komen ook in de knel met leden van hun team die een drukke en time-consuming baan hebben en vaak ook een gezin dat tijd en aandacht vergt. Daarnaast beperken de pensionado’s zich niet altijd tot de hoofdlijnen: door zijn of haar ruime agenda verliezen zij zich niet zelden in details of dingen die niet ter zake zijn…
Houding ten opzichte van toezichthouden
Moeten, willen, kunnen, zullen en hoeven. Het zijn ‘modale werkwoorden’ of ‘hulpwerkwoorden’ die een bepaalde houding ten opzichte van het werkwoord – in dit geval ‘toezicht houden’ – aangeven. Ofwel, het werkwoord voegt een bepaalde modaliteit toe:
- noodzakelijkheid (hoeveel tijd moeten we besteden aan toezicht?),
- waarschijnlijkheid (hoeveel tijd zullen we eraan besteden?),
- mogelijkheid (hoeveel tijd kan ik eraan besteden?),
- wenselijkheid (hoeveel tijd wil ik aan het toezicht besteden?) en
- het ontbreken van noodzakelijkheid dan wel verplichting (hoeveel tijd hoef ik aan mijn toezichtrol besteden?).
Het taalspel van tijd en toezicht – een gewijzigde context
In de taalfilosofie laat bijvoorbeeld Wittgenstein zien dat taal niet is samengesteld door op zichzelf staande woorden maar ingebed is in een ‘Lebensform’, dat er sprake is van een ‘taalspel’. Toezichthouden is ook zo’n ‘levensvorm’, een taalspel dat is ingebed in de context van de organisatie, de gebruiken en gewoontes, de regio, de signatuur en de historisch-maatschappelijke ontwikkelingen. Toezichthouden en de (impliciete) verwachtingen over moeten, willen, kunnen, zullen en hoeven besteden van tijd is in elke situatie anders.
Sinds de scheiding van bestuur en toezicht in het onderwijs met de Wet Goed Bestuur Goed Onderwijs (2010) heeft het toezicht zich snel ontwikkeld. Ook zijn de taken en verantwoordelijkheden toegenomen met bijvoorbeeld de Wet Versterking Bestuurskracht (2016) en de Wet Bestuur en Toezicht Rechtspersonen (2021) – om toch de geschiedenis maar even op een rij te zetten.
Én we zijn anders gaan denken over toezichthouden: van een geretireerde focus op bedrijfsvoering naar aandacht voor en contact met de gehele organisatie. Onafhankelijke informatie wordt steeds belangrijker. De werkgeversrol krijgt steeds meer aandacht. En de te besteden tijd? Die lijkt eerder meer dan minder te worden.
Zeven praktische vragen
Het voorgaande leidt tot enkele praktische vragen die u zich als toezichthouders kunt stellen:
- Vergaderen we frequent genoeg?
- Staan de vergaderingen vaak onder tijdsdruk?
- Is er in de agenda voldoende ruimte om elke vergadering inspirerend met elkaar te sparren en de dialoog te voeren?
- Is er een juiste balans tussen tijd geven en tijd nemen, hoe is onze prioritering?
- Krijgt uw bestuurder voldoende tijd van u?
- Welke instanties of stakeholders geeft u, buiten de vergaderingen om, aandacht?
- Hoeveel tijd neemt u om individueel of gezamenlijk verder te professionaliseren (scholingsplan)?
Existentieel?
Wettelijke kaders en de gangbare of nieuwe opvattingen van goed toezicht vragen tijd. En zoals we in het begin al stelden: tijd is leven en leven is tijd. De tijd die u besteedt aan het toezichthouden is derhalve niet meer of minder dan een existentiële keuze. Keuzes zijn prioriteiten. Het gaat om uw realistische beschikbaarheid ten opzichte van andere keuzes zoals taken, verplichtingen of andere zaken waar u aandacht aan wil geven in het leven zoals gezin of ontspanning.
Als tijd leven is en leven is aandacht dan gaat het om levenskeuzes wie of wat uw aandacht krijgt en verdient. Misschien is het goed om als team de tijd te nemen om daarover van gedachten te wisselen. De Raad van Toezicht is immers de chambre de réflexion van de organisatie!
Deel via social media: